თბილის-კახეთის გზატკეცილის 98-ე კილომეტრზე, მთავარი გზიდან მარჯვნივ გადაუხვევთ და რამდენიმე წუთის შემდეგ სიღნაღის რაიონის ტერიტორიაზე აღმოჩნდებით. მნახველი უმალვე რწმუნდება რაიონის ბუნების სიმშვენიერეში. გომბორის მთებიდან თვალწინ იშლება დიდებული ხედი, რომელსაც აღტაცებაში მოჰყავს მნახველი.
სიღნაღის რაიონი მარტო ბუნების სილამაზით როდი გამოირჩევა. რაიონი, რომლის ფართობი 1251,6 კვადრატულ კილომეტრს შეადგენს, მნიშვნელოვან როლს ასრულებს საქართველოს ეკონომიკაში. იგი განთქმულია თავისი მიწის ნაყოფიერებითა და გამრჯე ადამიანებით.
გომბორის მთები რაიონს ყოფს ორ ნაწილად (წინა მხარე და უკანა მხარე).
რაიონში, სადაც დაახლოებით 50 ათასი კაცი ცხოვრობს, შედის 2 საქალაქო და 12 სასოფლო საბჭო (ქალაქები: სიღნაღი და წნორი, სოფლები: ანაგა, ვაქირი, საქობო, ბოდბისხევი, ჯუგაანი, ქვემო მაჩხაანი, ტიბაანი, ძველი ანაგა, ნუკრიანი, ბოდბე, მაღარო, ულიანოვკა).
სიღნაღის რაიონს აქვს მძლავრი სოფლის მეურნეობა, განვითარებული მრეწველობა და სახალხო მეურნეობის სხვა დარგები. რაიონს ღირსეული წვლილი შეაქვს ქართული კულტურის განვითარებაში. იგი მდიდარია კულტურის უძველესი და თანამედროვე ძეგლებით.
* * *
მეცნიერთა გამოკვლევით, თანამედროვე სიღნაღის რაიონის ტერიტორია, დაახლოებით 30 მილიონი წლის წინათ, ზღვით ყოფილა დაფარული, რომელშიც კუნძულის სახით გამოიყოფოდა ცივგომბორის ქედის ზოლი.
რაიონის თანამედროვე რელიეფის ჩამოყალიბება მომხდარა დაახლოებით ერთი მილიონი წლის წინათ.
ამ მიწა-წყალზე მოსახლეობა უხსოვარი დროიდან ცხოვრობს. საერთოდ კახეთი და, მაშასადამე, მასში შემავალი სიღნაღის რაიონიც მიჩნეულია ერთ-ერთ იმ ტერიტორიად, სადაც ადამიანი ფიზიკურად და სულიერად ყალიბდებოდა.
რაიონის ტერიტორიაზე ხშირად პოულობენ პალეოლითურ, ნეოლითურსა და ბრინჯაოს ხანის იარაღებს.
ჩვენს წელთაღრიცხვამდე ტერიტორია შედიოდა იბერიის სამეფოში და იწოდებოდა კამბეჩოვნად.
კამბეჩოვნად (ქიზიყად) იგულისხმება დღევანდელი სიღნაღისა და დედოფლისწყაროს რაიონების ტერიტორია (ძირითადად). ქიზიყი მთლიან ერთეულს წარმოადგენდა არა მარტო ტერიტორიულად, არამედ სხვა მხრივაც. იგი ქართლ-კახეთის სხვა კუთხეებისაგან განსხვავდებოდა სოციალურ-ეკონომიკური პირობებით, ზნე-ჩვეულებებით, კილოკავით.
ქიზიყის შესახებ გამოჩენილი ქართველი პოეტი ტიციან ტაბიძე წერს: «ქიზიყი ერთი უძლიერესი ნაწილია კახეთისა. ეს ქვეყანა ბევრით არის შესანიშნავი. სხვათა შორის, იმითაც, რომ იქ არ იციან, რას ჰქვიან ბატონობა. თუ კახელი, საზოგადოდ, მაგარი ხასიათისა არის და უტეხია, ქიზიყელი ამ შემთხვევაში სრული დასრულებაა ამ ტიპისა... ამ მხარეში ხალხი ახოვანი იზრდება და ძლიერი ბუნება არაფერს არ აკლებს ქიზიყელს, რომ იყოს ხელგაშლილი და ზვიადი.
ეს არის მხარე ღვინისა და პურის ბარაქის, თითქოს აქ მთებსაც კარაქი სცხიათ, ისეთი ნოყიერი ბუნებაა და უხვი მოსავალი».
ქიზიყი საქართველოს უკიდურეს აღმოსავლეთ ნაწილში მდებარეობს და ისტორიამ მას დააკისრა, რომ პირველი შეგებებოდა სამხრეთ-აღმოსავლეთიდან შემოსეულ მტერს.
ვინ მოთვლის რამდენი მტარვალი მოსდგომია საქართველოს საზღვრებს ამ მხრიდან! რომაელები და სპარსელები, არაბები და მონღოლები, ლეკები და თურქები ერთი წუთით არ ასვენებდნენ ბნელი ეპოქებით ისედაც გაწამებულ საქართველოს.
ქიზიყელები ერთ-ერთი პირველნი იყვნენ იმათ შორის, ვინც მტერთან ბრძოლაში საუკეთესო სამხედრო მომზადებას, ფიზიკურ გამძლეობას, ქედუხრელობას, თავისუფლების სიყვარულსა და სიმამაცეს ამჟღავნებდა, ვინც სამშობლოს მტრებს ყველაზე მეტ ზიანს აყენებდა და, დამარცხების შემთხვევაში, ვისაც ყველაზე მეტი და მძიმე ჭრილობები რჩებოდა.
ჩვენი წელთაღრიცხვის პირველი საუკუნეებიდანვე კამბეჩოვანის (ქიზიყის) მთავარ ქალაქად ხორნაბუჯი ითვლებოდა. ქრისტიანობის გავრცელების შემდეგ აქ იჯდა არა მარტო საერო ხელისუფალი, არამედ სასულიერო წოდების წარმომადგენელიც ეპისკოპოსის სახით.
მიუხედავად არაბების ამაოხრებელი შემოსევებისა, ისევე როგორც კახეთში, კამბეჩოვანიც საკმაოდ გაძლიერდა VIII-IX საუკუნეებში.
ამ ხანებში ჩამოყალიბდა ჰერეთის სამთავრო, სადაც შედიოდა კამბეჩოვანიც. ჰერეთის მთავარი ექიშპებოდა და არ ემორჩილებოდა კახეთის ძლიერ მთავარს, რომელიც მუდამ ცდილობდა მდიდარი ჰერეთის დაპყრობას.
მეფე ბაგრატ მესამემ ჩვენი წელთაღრიცხვის მეორე ათასწლეულის დასაწყისში ჰერეთ-კახეთი გაერთიანებულ საქართველოს სამეფოს შეუერთა. 1104 წელს ეს საქმე დაასრულა დავით აღმაშენებელმა, რომელმაც ლაშქრობა მოაწყო ჰერეთ-კახეთში. ხორნაბუჯის ერისთავებს - საზღვრისპირა სამთავროს მმართველებს დიდი პატივით ღებულობდნენ თამარ მეფის კარზე, რადგან ისინი მამაცურად იბრძოდნენ საქართველოს მტრების წინააღმდეგ და დიდ ერთგულებას იჩენდნენ მეფის მიმართ.
მიშა კვატაშიძე ქართველთა საფიცარ და წმინდა ადგილზე,
დავით აღმაშენებლის საფლავთან, გელათში
XII-XIII საუკუნეებში ციხე-ქალაქმა ხორნაბუჯმა დიდების ზენიტს მიაღწია.
XIII საუკუნეში საქართველოს მონღოლები შემოესივნენ. ამ საუკუნის 20-იან წლებში საქართველოში არაერთხელ ილაშქრა ხვარაზმის შაჰმა ჯალალედინმა. ამ ლაშქრობის დროს მან საქართველოს სხვა კუთხეებთან ერთად კამბეჩოვანიც მოაოხრა.
საქართველოში დამკვიდრების შემდეგ მონღოლებმა იგი დუმნებად დაყვეს. ქიზიყი შედიოდა პირველ - ჰერეთ-კახეთის დუმანში.
მონღოლთა შემოსევებმა საქართველო წელში გატეხა და დიდი ხნით დააუძლურა, დააქვეითა მისი ეკონომიკა და კულტურა.
XIII საუკუნის 80-იანი წლების დამლევს, როცა აბაღა ყაენმა თავისი სამფლობელოები აღწერა, გამოირკვა, რომ ყველაზე მეტად საქართველოში გაპარტახებული იყო კახეთი, ჰერეთი და კამბეჩოვანი.
განსაკუთრებით გამანადგურებელი იყო ყაენ ბერქას ლაშქრობები. მისმა სამასათასიანმა ჯარმა გაჟლიტა დიდძალი მოსახლეობა, აყვავებული ქალაქებისა და სოფლების ადგილზე ნაქალაქარები და ნასოფლარებიღა დარჩა. ბერქას ლაშქრობების შედეგად ხორნაბუჯის დიდების მზე ჩაესვენა, თუმცა თავისი გარკვეული სტრატეგიული მნიშვნელობა მას შემდგომ საუკუნეებშიც არ დაუკარგავს.
მონღოლთა მფლობელობის ერთ-ერთი უარყოფითი შედეგი იყო საქართველოს დაქუცმაცება.
XV საუკუნის 60-იან წლებში კახეთი ცალკე სამეფოდ გამოცხადდა. ამავე საუკუნის მიწურულში აქ გაუქმდა საერისთაოები და სამეფო უფრო მცირე სამოხელეო ერთეულებად - სამოურავოებად დაიყო, რომელთა შორის ერთ-ერთი იყო ქიზიყის სამოურავო. კახეთი დაიყო აგრეთვე სამხედრო ერთეულებად - სადროშოებად. ქიზიყი შედიოდა პირველ, მეწინავე სადროშოში, რომელსაც სარდლობდა ბოდბის ეპისკოპოსი.
საერთოდ, ამ რეფორმამ გააძლიერა კახეთის სამეფო ხელისუფლება და შეასუსტა ძლიერი ფეოდალები.
XVI-XVII საუკუნეებში კახეთი განიცდიდა თურქეთისა და სპარსეთის განუწყვეტელ თავდასხმებს.
კახეთის უდიდესი მტარვალის სახელი მოიპოვა შაჰმა აბას I-მა. მისი შემოსევების შედეგად კახეთმა თავისი მოსახლეობის ორი მესამედი დაკარგა. ასი ათასამდე კახელი ტყვე შაჰ-აბასმა შიდა ირანის სხვადასხვა კუთხეში გადაასახლა. კახეთის განვითარებული მეურნეობა მიწასთან გასწორდა: განადგურდა ქალაქები, დაცარიელდა სოფლები, გაიკაფა ბაღ-ვენახები, მოისპო თუთისა და კაკლის ხეები.
გავერანებულ კახეთ-ქიზიყში სპარსელები დათარეშობდნენ. მათ კახეთის დედაქალაქად გამოაცხადეს ყარაღაჯი, რომელიც ხორნაბუჯის მახლობლად მდებარეობდა. XVII საუკუნის 70-იან წლებში კახეთის გამგებელმა ბეჟან-ხანმა აქ ააგო სპარსული ტიპის სასახლე და გადაწყვიტა, ყარაღაჯი სპარსეთის ერთ-ერთ საიმედო დასაყრდენ პუნქტად გადაექცია.
მაგრამ ძლიერმა სახალხო აჯანყებებმა შეარყია კახეთში სპარსთა ძალაუფლება. ამასთან, ქიზიყში გახშირდა ”ლეკიანობა”, რის გამოც იმამყული-ხანმა (ერეკლე პირველის ძემ) კახეთის სატახტო ქალაქად კვლავ თელავი აქცია.
ქიზიყი საკმაოდ გაძლიერდა და წელში გაიმართა XVIII საუკუნეში, ერეკლი II-ის მეფობის პერიოდში. მეფე ერეკლეს ქიზიყი და ქიზიყელები განსაკუთრებით ჰყვარებია. შემორჩენილია უამრავი გადმოცემა, რაც პატარა კახისა და ქიზიყელების გულთბილ დამოკიდებულებაზე მეტყველებს. ამ ფაქტს თავისი გამართლება და მტკიცე საფუძველი აქვს. მეფე ერეკლე ქიზიყთან დაკავშირებული იყო ბავშვობით, ჭაბუკობით, მთელი თავისი ცხოვრებით. მის მიერ ჩატარებულ ბრძოლებში ქიზიყელები პირველ რიგებში იბრძოდნენ და მეფისადმი არაჩვეულებრივ ერთგულებას იჩენდნენ.
საკმარისია გავიხსენოთ, რომ პატარა კახმა პირველი საბრძოლო ნათლობა ქიზიყში მიიღო, როცა 15 წლისა მამაცურად წარუძღვა ქიზიყელთა ლაშქარს, სასტიკად დაამარცხა ლეკთა ჯარი და გამარჯვებული დაბრუნდა მაღაროს.
ერეკლე მეფეს მიეწერება სიღნაღის გადაქცევა ქალაქად, თუმცა აქ მოსახლეობა დიდი ხნის წინათაც ცხოვრობდა და ძველი ციხე-გალავანიც არსებობდა. ”დიდი ლეკიანობის” პირობებში სიღნაღის ციხე-გალავანი კაპიტალურად შეურემონტებიათ და საიმედო თავშესაფრად გადაუქცევიათ. სიღნაღი კეთილმოწყობილი საკულტო, ადმონისტრაციული და საცხოვრებელი ნაგებობებით დამშვენებულა.
ქიზიყელთა მხოლოდ პატარა რაზმმა მიიღო მონაწილეობა აღა-მაჰმად ხანის წინააღმდეგ ბრძოლაში, რომელიც 1795 წლის სექტემბერში გაიმართა. ისინი იბრძოდნენ არაგველებთან და თუშ-ფშავ-ხევსურთა რაზმებთან ერთად და ისეთი სიმედგრით ეკვეთნენ მტერს, ისე დასცეს თავზარი, რომ აღა-მაჰმად ხანს უთქვამს: ”არასდოდეს არ მახსოვს, რომ ჩემს მტერს ოდესმე ასეთი ვაჟკაცობით ებრძოლოს”-ო.
მაგრამ მტერი მრავალრიცხოვანი იყო და კრწანისი საქართველოს ისტორიაში შავი ასოებით ჩაიწერა. ამის შემდეგ მოხუცი მეფე ერეკლე მალე გარდაიცვალა. მწარედ დაიტირეს ქიზიყელებმა საყვარელი მეფე...
* * *
სიღნაღის რაიონის ადმინისტრაციულ და კულტურულ ცენტრს წარმოადგენს ქალაქი სიღნაღი, რომელიც 750 მეტრ სიმაღლეზეა ზღვის დონიდან. სიღნაღის წარმოშობა მჭიდროდ უკავშირდება ციხე-გალავანს, რომელიც მეტყველებს ქიზიყელთა თავდადებულ ბრძოლებზე - შემოსეული მტრების წინააღმდეგ.
მოსახლეობას დღევანდელ სიღნაღსა და მის გარეუბნებში უძველესი დროიდან უცხოვრია. ეს ადგილები მჭიდროდ ყოფილა დასახლებული ჯერ კიდევ XII-XIII საუკუნეებში, ხოლო ხორნაბუჯის დაცემის შემდეგ სიღნაღი სულ უფრო წამყვან როლს ასრულებს ქიზიყის ცხოვრებაში.
სახელწოდება ”სიღნაღი” წარმოდგება თურქული სიტყვისაგან და ნიშნავს თავშესაფარს. აქ ძველთაგანვე ყოფილა ციხე-სიმაგრე, რომელსაც იყენებდენ როგორც მოსახლეობის, ასევე პირუტყვის თავშესაფარებლად.
ქალაქ სიღნაღისა და სიღნაღის ციხე-სიმაგრის ისტორია განუყრელად არის დაკავშირებული მეფე ერეკლე II-ის სახელთან, რომელმაც სხვებთან ერთად ”განაახლა... გალავანი სიღნაღისა” და მას მთავარი როლი დააკისრა ლეკების, ოსმალ-ყიზილბაშებისა და სხვა მტრებისაგან ქიზიყის თავდასაცავად.
ერეკლე II-მ მოახდინა სიღნაღის გალავნის გენერალური რეკონსტრუქცია, გაამაგრა კედლები, გაახშირა ბურჯები და შეუხამა თავისი დროის მოთხოვნებს (სათოფურების დატანება და სხვა).
სიღნაღის ციხე-გალავანი ერთ-ერთი უდიდესი ისტორიული მნიშვნელობის ძეგლია არა მარტო კახეთში, არამედ მთელს საქართველოში. მას თითქმის 40 ჰექტარი ფართობი უჭირავს. გალავნის სიგრძე 4 კილომეტრამდეა. მთელ პერიმეტრზე განლაგებული ყოფილა 23 კოშკი და იმდენივე კონტრფოსტი. კველა კოშკი ატარებდა სახელს, ეტყობა, იმის მიხედვით, თუ რომელი სოფელი მონაწილეობდა მის მშენებლობაში.
ციხეს ჰქონია 6 შესასვლელი, რომლებიც ასევე სოფლების სახელებს ატარებდნენ (მაგ., მაღაროს, ბოდბის, ვაქირის და სხვა).
მტრის შემოსევების დროს ციხე-გალავნის ამშენებელი სოფლების მთელი მოსახლეობა თავისი სარჩო-საბადებლით აქ აფარებდა თავს და კოშკებისა და გალავნის დაცვაც მათვე ევალებოდათ. ციხის კედლები ორსართულიანია. ქვედა, ყრუ იარუსის კედლის სისქე 1,5 მეტრს, ხოლო ზედა იარუსისა 70-80 სანტიმეტრს შეადგენს. ამ კედლების სისქეთა განსხვავება შიგნიდან ქმნის საბრძოლო ბილიკს, რომლის სიგანე საკმარისი იყო მებრძოლთა სამოძრაოდ. ბილიკზე ასასვლელად კოშკების გვერდებსა და ციხის რამდენიმე სხვა ადგილზე მოწყობილი იყო ქვის კიბეები.
ფრაგმენტების მიხედვით ეტყობა, რომ ციხე-გალავნის კოშკები ქონგურებით მთავრდებოდა. კოშკების უმრავლესობას ჰქონია ორსართულიანი საბრძოლო ბანი. ციხე-გალავანში ჩაშენებულია წმინდა სტეფანეს სახელობის ეკლესია.
სიღნაღის ციხე-გალავანი ნაგებია რიყის ქვით, ხოლო უმნიშვნელო რაოდენობითაა გამოყენებული აგური.
სიღნაღის ციხე-გალავანს არაერთხელ დაუცავს ადგილობრივი მოსახლეობა გააფრთებული მტრის ლაშქრისაგან. მას, როგორც სიმაგრეს, არც XIX საუკუნის პირველ ხანებში დაუკარგავს თავისი მნიშვნელობა. შემდეგში კი - ახალმა ქალაქმა დაიკავა ძველი ქალაქისა და ნაწილობრივ ციხის ტერიტორიაც.
ციხე-გალავანი დღესაც ამაყად გადაჰყურებს ალაზნის ველს და მტკიცედ დგას წინაპართა გმირული ბრძოლების მოსაგონრად.
ქ. სიღნაღის მახლობლად, სოფელ ქედელში, მდებარეობს ბოდბის წმინდა ნინოს მონასტერი. ძეგლის დაარსება დაკავშირებულია აღმოსავლეთ საქართველოში ქრისტიანობის გავრცელების პერიოდთან (IV საუკუნესთან). გადმოცემით 338 წელს ამ ადგილზე გარდაიცვალა და აქვე მარხია საქართველოს გამაქრისტიანებელი ნინო.
ლეგენდარულ წმინდა ნინოს სამარესთან პირველი ტაძარი აუგიათ IV საუკუნეში, ამავე პერიოდში დაარსებულა დედათა მონასტერიც.
ბოდბის ეკლესია-მონასტერი წარმოადგენდა ქართველ მეფეთა დიდი ყურადღების საგანს. მის გამშვენიერება-განახლებაში სათანადო წვლილი შეუტანიათ ვახტანგ გორგასალს, გიორგი პირველსა და სხვებს. იგი მრავალჯერ არის გადაკეთებულ-აღდგენილი.
XIX საუკუნის 20-იან წლებში ეკლესია საფუძვლიანად შეუკეთებია და მოუხატვინებია სიღნაღისა და ქიზიყის მიტროპოლიტ იოანე მაყაშვილს, რის შესახებაც იუწყება ტაძარზე არსებული წარწერა.
მნიშვნელოვანი აღდგენითი და სამშენებლო სამუშაოები ჩატარებულა XIX საუკუნის ბოლო ათწლეულში, ამ დროს აუგიათ სამსართულიანი შენობა სამღვდელოებისა და მონაზვნებისათვის.
1889 წელს მონასტერთან დაარსდა ქალთა სამასწავლებლო სკოლა, რომელიც ამზადებდა სოფლის სამრევლო სკოლების მასწავლებლებს. აქვე იყო სახელოსნო, სადაც აკეთებდნენ ხატებს, კერავდნენ სასულიერო პირთა სამოსელს.
ბოდბის ეკლესია-მონასტერი სხვა საეკლესიო ცენტრებს შორის გარკვეული პრივილეგიებით სარგებლობდა. ბოდბის მიტროპოლიტს უფლება ჰქონდა ეკურთხებინა კახეთის მეფეები. ბოდბეში დაიდგეს სამეფო გვირგვინი კახეთის მეფეებმა დავით დემეტრეს ძემ, ლევან II-მ, ალექსანდრე II-მ, თეიმურაზ პირველმა და სხვებმა. სამეფო დარბაზობის დროს ბოდბის მიტროპოლიტს მეფის უახლოესი ადგილი ეკავა, იგი იყო კახეთის მეწინავე სადროშოს მეთაური და წინ უძღოდა ქიზიყელთა ლაშქარს საქართველოს მტრების წინააღმდეგ ბრძოლაში. ამავე დროს იყო პოლიტიკური და საზოგადო მოღვაწე.
1897 წელს ბოდბის ეკლესია-მონასტერი ინახულა დიდმა ქართველმა პოეტმა აკაკი წერეთელმა, რომელიც კახეთში მოგზაურობდა. ბოდბის ეკლესია ამჟამადაც მოქმედია.
|