|
* * *
მიხა ხელაშვილი
|
ახლა კი გთავაზობთ რამდენიმე სიტყვას თვითნაბადი ნიჭით მბრწყინავ და საქართველოს დამოუკიდებლობისათვის თავდადებულ მიხა (ხელაიშვილზე) ხელაშვილზე, რომელიც 1925 წლის 25 იანვარს (რა დღესაც მას 25 წელი შეუსრულდა) ახალ მთავრობასთან პირშეკრულმა მისმა ძმადნაფიცმა, ღალატით სიცოცხლეს გამოასალმა...
”1925 წლის 24 იანვარს ყინვისაგან შეწუხებული მიხა, ჩანს ვეღარ დაელოდა დაღამებას, დღისითვე შეიპარა ძმობილის სახლში. ლუკას და მიხას ფიცვერცხლი ჰქონიათ ნაჭამი, ამიტომ ლუკას მეტისმეტად ”გახარებია” მიხას მისვლა. მაშინვე ხინკლის თადარიგს შესდგომია. ლუკამ ჩვეულებრივ წვერ-პირის გაპარსვაც შესთავაზა მიხას. ყბა ჩამოპარსა და ყელთან რომ მივიდა სამართებელი, მიხამ უთხრა თურმე:
– ლუკავ, გატყობ ჩემი მოკვლა გაქვს დავალებული, ბარემ გამომისვი ეგ სამართებელი, შენც მოისვენებ და მეცაო!
ლუკას ძალიან შეუცხადებია. დამჯდარა, ტირილი დაუწყია:
– მაგას როგორ მეუბნები, მე გამოვიჭრი ყელს, თუ ჩემი არა გჯერაო.
ხელაშვილს დაუმშვიდებია და მერე, ხინკლის ჭამის დროს, ეტყობა, მაინც რაღაცას ამჩნევდა, თავისი პატრონტაჟიდან ამოღებული სახეთქიანი ვაზნა მიუწოდებია, როცა ჩემ მოკვლას დააპირებ, ეს ტყვია დამკარ, უცებ გამათავებსო.
”შემთხვევით” მოვიდა ლევან გარსევანიშვილი და იმანაც ”ძალიან გაიხარა” მიხას ნახვით. პურის არაყს აძალებდნენ მიხას – შემცივნებული იქნებიო და ისიც ალალად ცლიდა მიწოდებულ ყანწს. იქნებ განგებაც, რომ ღალატისა და სიკვდილისა ვერაფერი გაეგო.
გვიან იცის გაჭრა პურის არაყმა, მაგრამ როცა გაჭრის, დაბანგულივით დააგდებს კაცს. დამთვრალი მიხა, ვითომდა მეტი სიფრთხილისათვის, მჭედელათ საბძელში გადაიყვანეს დასაძინებლად. შინ შებრუნებულ ლუკას და ლევანს დახვდნენ ის აქტივისტი კომკავშირლები, რომლებსაც ხელაშვილის დედის ცოდვა ედოთ და ახლა თვით ხელაშვილის დროზე მოშორებითაც იყვნენ დაინტერესებულნი, რადგან მიხა მათ დახოცვით ემუქრებოდა.
ლუკა წინ გაუძღვა ლამპით, უკან ლევანი მიჰყვა ფეხზე შემდგარი თოფით. ლუკამ მიუნათა, ლევანმა თავში დაჰკრა, ზოგის თქმით. ლევანს ხელი აუკანკალდაო ბოლო მომენტში და იქვე მყოფმა, კაცისკვლაში უკვე გამოცდილმა კომკავშირელმა დაჰკრაო. მიხას მოკვლის ამბავი იმ დღეს დამალეს. ვახტანგი გაიქცა მაღაროსკარში მილიციისათვის შესატყობინებლად. მეორე ღამეს ჩუმად მოვიდნენ, ყასიდად ატეხეს თურმე სროლა, ვითომდა, მიხა ჩვენ მოვკალითო. გამთენიისას ჩამოიტანეს მისი ცხედარი და საფიხვნოში დააგდეს ხალხის საჩვენებლად და დასაშინებლად, თან იძახოდნენ: – მოკვლა არ გვინდოდა, მაგრამ გაქცეულს შემთხვევით მოგვიხვდა ტყვია შუბლშიო. მერე ცხენგამობმულ ყალზე დააკრეს, დუშეთში ჩაიტანეს და იქ დააგდეს მილიციის ეზოში. იქ იმდენ ხანს ეგდო, ვიდრე მისმა ტანსაცმელმა ფერი არ დაკარგა და ცხედარი არ გაიხრწნა და ნახევრად შეჭმულს მილიციამ სხვაგან გადაგდება არ დაუპირა. ძმაზე მლოცველმა აფხუშოელმა დამ სალომემ, გასაოცარი სიმტკიცით ცნობილმა ქალმა, საბძელში გაბნეული ტვინი და სისხლი მოკრიფა და დედის საფლავთან დაფლო. საიდუმლოდ ჩავიდა დუშეთში, ღამე მიხას ბარისახოელი მეგობრის, მილიციაში ჩამდგარი ხევსურის დახმარებით მოიპარა ძმის ცხედარი, ხურჯინით აჰკიდა ცხენს და დღე მალვითა და ღამე მოგზაურობით აიტანა ჩარგალში. აიტანა მიხას ცხედარი და დედის საფლავის გვერდით, თავის ტვინ-სისხლთან ერთად დამარხა”.
მიხა ხელაშვილზე ახლა ბევრი რამის დაწერა შეიძლება. მაგრამ შემოვიფარგლები მხოლოდ მისი ლექსების კრებულის შესავალიდან ერთი ამონარიდის მოყვანით:
”ბევრს მოუსმენია, ბევრმა ზეპირადაც იცის ქართული ხალხური სიტყვიერების მარგალიტი – ”ლექსო, ამოგთქომ, ოხერო”, მაგრამ ბევრმა არ იცის, რომ მისი ავტორი იყო ფშაველი მიხა ხელაშვილი, ქაქუცა ჩოლოყაშვილის შეფიცულთა რაზმის წევრი. საბჭოთა პერიოდში მისი სახელის ხსენება, ისევე, როგორც თვით ქაქუცა ჩოლოყაშვილისა, სასტიკად იყო აკრძალული. ხალხში გავრცელებული მისი რამდენიმე ლექსი, მთქმელის დაუსახელებლად და დიდი ხიფათის ფასად შეჰქონდათ ფოლკლორისტებს ხალხური პოეზიის კრებულებში”.
ლექსო, ამოგთქომ, ოხერო, თორო იქნება ვკვდებოდე
და შენ კი ჩემს სამახსოვროდ სააქაოზე რჩებოდე.
გიმღერდენ ჩემებრ სწორები, ფანდურის ხმასა ჰყვებოდე,
ქვეყანა მხიარულობდეს და მე საფლავში ვლპებოდე.
ჩემო სახელო, ამქვეყნად დიდხანსამც იხსენებოდე,
ჩემო ნათქომნო სიტყვანო, ნეტავი, გახქვეყნდებოდე,
და ჩემო საფლავის კარო, შენამც კი აჰყვავდებოდე,
გულო დარდითა, წყეულო, ნეტავ, არ დაშავდებოდე,
სახლო, არ დაიშლებოდე, ცოლო, არ გასხთოვდებოდე!
ნეტავინ, გულო კაცისავ, ძრიელ არ დაღონდებოდე,
ფიქრო, შენ არა მტანჯავდე, როდისაც ჩავგონდებოდე.
სუყველას გაუხარდება, რომ უდროვოდა ვკვდებოდე?
იქნება, იყოს მისთანა, რომ მას არ ვავიწყდებოდე,
ჩემზედ იტიროს მწარედა, ყოველთვის ვაგონდებოდე,
ბევრჯერ მიტიროს გულითა, მანამდის დავმიწდებოდე?!
ერთ ეგეც უნდა ვიფიქრო, ჩემს სიკვდილს ვინ იტირებსა,
ვინ ჩამააბნევს ცრემლებსა, საქმეს ვინ გაიჭირებსა?
მე ამას ვამბობ და ფიქრიც უთუოდ მინანდვილებსა,
დედის მეტს ჩემი სიკვდილი არავის აატირებსა.
თუმც ნათესავნი, და-ძმანი, აღარ აისხმენ ღილებსა,
ბოლოს კი დავავიწყდები, ყველას სხვა დაათირებსა.
თუმც ცოლიც კარგა მიტირებს, ქვეყანას გააკვირებსა,
ცოტა ხნის შემდეგ ისიც კი სხვას ვისმე გაუცინებსა.
მეზობელებიც მიტირებს, ძალად დაჰკრეჭენ კბილებსა,
კიდევაც ვიტყვი, დედის გულს მე ვერვინ გამაცილებსა,
სუ იმის გულში ვიქნები, ძილსაც ვერ დაიძინებსა.
და სხვას მე ვის რა მოვკითხო? სუყველა მოილხინებსა,
მალე დაუსმენ თითებსა თავის ფანდურის სიმებსა.
ვენაცვლე ძუძუთ გამზდელსა, გულით ის დამიტირებსა!
დედას ვუყვარვართ და დედა არ გვაგონდება შვილებსა,
იმათა გვტანჯავს უფალი, ყოველთვის გვაცოდვილებსა.
1919 წელი. ბარისახო.
საუბედუროდ ვშობილვარ, უბედურს მასკვლავზედაო,
შენ ნუ მიტირებ, რო მოვკვდე, ძუძუთ გამზდელო დედაო.
ვიცი მე შენიც და სხვისიც, მე სუყველასა ვხედაო,
გულში ბევრი რამ მიწყვია, მაგრამ თქმას ვერა ვბედაო,
გულს, დაჩაგრულსა დარდითა, ლოდ დამედების ზედაო,
სხვას კი არავის რა უშავ, შენ მებრალები, ბეჩაო,
არ ვიცი, რასა მოველი, რამ-რა-რა ამაყბედაო?
1918 წლის 19 თებერვალი, ბარისახო.
არც წვერს მოვიპარსავ, არ გავიკრეჭ თმასა,
სანამდისინ არა ვნახავ მე ჩემს მიწა-წყალსა
თავისუფლად მოკაზმულსა, როგორც პატარძალსა,
ხელში ეროვნული დროშით ლაღად მომღიმარსა.
მაშინ ხელში თუ ავიღებ სავსე ფიალასა,
ვადღეგრძელებ ჩემს სამშობლოს კეთილ მომავალსა
და წარსულსაც მოვიგონებ, შოთას ენას მტკბარსა
და ვადიდებ დავითსა და თამარ დედოფალსა.
1918 წელი. ბარისახო.
როდისღა უნდა გათენდეს, რა ძნელად არი ბნელია?
გზა არ იგება არსაით, დრო არი საშინელია.
იმალვის ტყეში სუყველა, ჩერდება ტურა, მგელია.
წვიმაა გასაკვირველი, ალბათ გაჯავრდა ელია.
1922 წელი, 30-31 დეკემბერი, საყორნე.
გაცოცხლოსთ ქართვლისა ქალნო და ანუ ქართველთ დედანო,
შვილებისათვის მომთხრობნო წარსულთა სიტურფეთანო,
სამშობლოსათვის საშველად სუსტი ძალ-ღონით მჩქეფავნო,
შეგასწროთ თავისუფლებას სულით და ხორცით ნეტარნო,
ამათ იცოცხლონ და თქვენაც – მათგან ნაშობნო მხედარნო!
ამინ!
1923 წელი.
მიწისგანა ვარ შობილი
ერთხელ მეც დავიკარგები, სახლში არ დავბრუნდებია,
ბნელსა და ოხერ საფლავში ნელ-ნელა დავეშვებია,
წახდება ხორციელობა, დარჩება ტიტველ ძვლებია,
გულო, მაგ შენის ფიქრებით შენაც თან ჩამომყვებია.
მიწისგანა ვარ შობილი, მიწას ვერ ავცილდებია,
მიწა მზრდის, მიწა მახარებს, ბოლოს მეც დავმიწდებია.
მოვა სიკვდილი უჩინო
წარმავალია ნათელი, სულ მოსაჩვენრად ბრწყინდება,
ბინდისფერია სოფელი, უფრო და უფრო ბინდდება,
რა არი ჩვენი სიცოცხლე, ჩიტივით გაგვიფრინდება,
ჩვენს ნასახლარზეც ოდესმე ბალახი აბიბინდება.
იმასაც მოკლედ უვლია, გრძლად ვინც გვეგონა იარა.
შუქს ბნელი შესჭამს, ვარდს − ჭია, კაცის გულს − ჯავრის იარა,
მოვა სიკვდილი უჩინო, ერთ წამში აგყრის იარაღს;
ჩვენ რას წავიღებთ ამ სოფლით, სხვას არა წაუღია რა.
შენიშვნა: აქამდე ხალხურად ცნობილი ლექსი, რომლის წინა სტიქონები ეკუთვნის ქართული პოეზიის ”ფიროსმანს” ნიკო სამადაშვილს, ხოლო ბოლო სტრიქონები კი მიხა ხელაშვილს.
|
|
* * *
2007 წლის 21 ოქტომბერს გავემგზავრე დედოფლისწყაროს რაიონში, სოფელ ქვემო ქედში, მიხა ხელაშვილის ერთადერთი ქალიშვილის, 86 წლის ქალბატონ თამარის მოსანახულებლად. თვით სოფელი საკმაოდ ღონივრად გამოიყურებოდა, რომელიც გზის გასწვრივ, 7 კილომეტრზეა გადაჭიმული. ქალბატონ თამარის საცხოვრებლის ნახვის შემდეგ კი სულ წამიხდა შთაბეჭდილება... ეს არა მარტო ქვემო ქედის, არამედ მთლიანი საქართველოს სირცხვილია! საცხოვრებელი სახლის კედლები ჩამოშლილია, დანგრევის პირზეა მისული... ქალბატონი თამარი კი უკვე რამდენიმე წელია, ღამეს ეზოში რაღაც სასწაულით მიტანილ თუ ატანილ გადატიხრულ ვაგონში ათევს, ფაქტიურად ვაგონში ცხოვრობს...
− ბეჩავადა ვდგევარ, ბეჩავად... ფშავური კილოთი მომიბოდიშა ქალბატონმა თამარმა და ერთადერთი სკამი შემომთავაზა, თვითონ კი საწოლზე ჩამოჯდა. პირველ რიგში მთხოვა, მისთვის ”ქალბატონოთი” არ მიმემართა, ბებო დამიძახე, ასე უფრო მირჩევიაო, მე კი ჩემი ასაკი − 51 წელი გავუმხილე და ბოლოს შევთანხმდით, რომ ასე მივმართავდი − ”დეიდა თამარ!” − ეს მიმართვა უფრო თბილია, რადგან დედასთან ახლოა.
დეიდა თამარმა მოკლედ მომიყვა თავისი წარსული... პირველი, რაც ახსოვს, ეს არის 2 წლის ბავშვის კოშმარი, თუ როგორ შეუცვივდნენ წითელი მილიციონერები, როგორ სცემდნენ დედამისს და ბებიას წიხლებით, თვით თამარი კი ფეხის კვრით მოუცილებიათ... თოფის კონდახებით დაუმტვრევიათ კიდობანი, სადაც იარაღს ეძებდნენ, ან იარაღზე უფრო ძლიერ იარაღს − მიხა ხელაშვილის ლექსებს...
|
”რაც რომ ქაღალდი ჩაუვარდებოდა ხელში, იმაზედა სწერდა...”
”პატარა რომ ვიყავი, 6-7 წლისა, ლექსობა დავიწყე. ერთ ვიღაც მეზობლის კაცს უთქვამს: ”აე, ბალღი ლექსობს, მამის ფერი გამოვაო!” გაჰკვირვებია პატარა თამარს და მაშინღა გაუგია, თუ ვისი შვილი ყოფილა...
ქალბატონმა თამარმა მაჩვენა მთელი თავისი საგანძური − მიხა ხელაშვილის ხელნაწერები, რომლებიც დრო-ჟამს ისე გაეყვითლებინა და დაეცრიცა, რომ შეხებაც კი საშიში იყო. განსაკუთრებით დაზიანებული იყო ის ფურცლები, რომლებიც დიდი ხნის განმავლობაში გამოქვაბულებში ინახებოდა:
|
|
 |
 |
შენიშვნა: ბოლო ხელნაწერები არ ეკუთვნის მიხა ხელაშვილს. როგორც ჩანს გადამწერმა სიტყვა ”ოხერო”
ჩაანაცვლა ისევ სიტყვით − ”ამოგთქომ”, რამაც თავისი ”მარილი” დაუკარგა ლექსს.
მეც გაგიმხელთ, ქალბატონმა თამარმა პირველად ასე მომმართა − ”ბეჩავადა ვგდივარ, ბეჩავად...”
”თურმე, მიხა რა დღესაც მოკლეს, იმ დღეს ახმეტის მხარეს აპირებდა გადასვლას. იანვარში ძნელია დათოვლილი მთის გადავლა, მითუმეტეს ზედმეტი ბარგით. თავისი ტყავის ჩანთა წინა დღეს თავისი დისთვის, სალომესათვის დაუტოვებია აფხუშოში: − თუ მომკლეს, ვანო ხორნაულს ჩააბარეთ, ის მიმიხედავსო. რა ნდობა ჰქონდა ეგეთი ცხრამეტი წლის ბიჭისა? მამას წაუღია ის ნაწერები, თავისთან რაცა ჰქონდა, ისიც დაუმატებია, საიმედოდ შეუფუთია და ჩვენი სახლის გაღმა, ღრმა ეხში შეუმალავს. ბალღებს, იმის შიშით თურმე, რომ იქ ძრომიალი არ დაგვეწყო, გვეტყოდა: ეშმაკიანია ის ეხი, არ შეძვრეთ, თორემ დაიხელთებითო. შეძრომა კი არა, იქ სიახლოვეს გავლისაც გვეშინოდა”.
ქალბატონმა თამარმა აგრეთვე მაჩვენა დედამისის, ულამაზესი ფშაველი ქალის − დედუნა ბაჩიაშვილის ფოტოსურათი (ჰქონია მამის ორი ფოტოსურათიც, ერთი ნაბადით, მეორე კი უკვე გარდაცვლილი, რომლებიც ერთ-ერთ ცნობილ პიროვნებას უნათხოვრებია და ჯერ კი არ დაუბრუნებია):
|
|
 |
 |
”ნათხოვი ვყავდი მიხასა, ჯვარი უნდა დაგვეწერა, რომ მამა დამეღუპა. მანამ მამის წლისთავი გავიდოდა, მიხაი გავარდა. დასდევდა მილიცია, ჩვენსა რომ მოვიდოდა, დედაჩემი ჯავრობდა და ეხვეწებოდა: − ნუ მოხვალ ჩვენსა, მთავრობა დაგვაღონებს, ქალს დამიწიოკებენ. ტყეში გასულს ქალს ვეღარ მივცემ, თავი დაგვანებეო. მე წუხდი. მიხასაც ძალიან ვუყვარდი. ის მე რას თავს დამანებებდა. ხშირად მეუბნებოდა: − ავადს წაგიყვან, დედაშენი იყოს, სხვა ქალებმა უგდონ ყურიო (ფოცხვერას ვაჟი არა ჰყავდა). მე ვერა ვბედავდი ჯალაფთ უკითხავად ისიც დედის უპატრონოდ დატოვებას. თან მიხაი გასული იყო, შინ ვერ იქნებოდა. მე ვეუბნებოდი: − თუ საცა შენა ხარ, იქ წამიყვან, წამოვალ თუ არა და ახადს რა გავაკეთოო. ასე გავიდა დრო. აბა 15-16 წლის ქალს რა ძალა და გონი მქონდა. ახლა ძალიან მიყვარდა მიხაი. ასე შინ დავრჩი და ყაჩაღის ცოლი კი გავხდი. დედაჩემი ჩხუბობდა, მაგას ვინ იცის, სად მოჰკლავენ, რა გეშველება, რაზე ჩაიგდე თავი ცეცხლშიო. მე სულ არ მეყურებოდა არაფერი, მარტო ის მეამაყებოდა, რომ მიხას ცოლი ვიყავ და ის ჩემი იყო. რა დარდი მქონდა ან ჯვრისწერისა ან ქორწილისა, ქალი გაიჩნდა. ჩემისთანა აღარავინ მეგულებოდა.
ბევრჯერ გამიყენეს სამაღაროსკარო გზასა ბალღაკიდებული. ბევრი ტანჯვა-წვალება შემხვდა, ბევრი დაკითხვა და დამუქრება. კიდევ იმითა ვნუგეშობდი, მესარჩლებოდნენ, თუ კი ფშაველი ვინ იქნებოდა. ვახტანგი ძალიან კარგად მექცეოდა. თითქმის პატრონობას მიწევდა, როგორც ახლობელი მეზობელი. მიხა ჩვენსა აღარ დადიოდა. თუ მთაში სადმე მნახავდა და სულ იმას მარიგებდა: − ნუ გეშინია, მე ესენი ვერ მომკლავენ. აქით მალე სულ წავალთ ისეთ ადგილსა, რო ჩვენი მცნობი არც მთავრობა და არც მილიცია იყოსო. გაიძლე ცოტა ხანსაცაო. მთავრობაში ისა თქვი, მიხა ჩემი არაფერია, არც ბალღი მყავ მაგისა, არც ვიცი სად არიო.
ბალღი არ ენახა. ერთხელ შემომითვალა სახლს იქით მამულში გაიარე. იქ დაჯექი ბალღი დურბინდით უნდა ვნახოო. მე ძალიან მეწყინა: − რად არ შინ მოიდაო, განა არ ვიცოდი ჩვენს სახლს ტყიდან მილიცია ჰყარაულობდა. იქ იმის მოსვლა სიკვდილს უქადდა. ბალღი გავიყვანე. ნახა ალბათ, შემომითვალა, აბა შენ იცი, არ დაღონდეო. ჩემმა მულებმა თქვეს კახეთს წავა ისევაო.
შემოდგომაზე მოვიდა. ჩვენსა ვერ მოდიოდა. მთავრობამ რომ გაიგო, ისევ დევნა დაუწყეს.
ერთ დღეს, ზამთრის პირი იყო თოვლი იყო ჩვენს ეზოში მოვიდა გარეთ გამოვედი და მივეგებე. შინ ვერ შემოვალ ჩქარა უნდა წავიდე აქ არავინა მნახოსო. თქვა, ამ ზამთარს კახეთში მივდივარ, შენ აქ იყავ გაზაფხულზე შენაც წაგიყვან, თუ არ მომკლეს და ცოცხალი დავრჩი, თუ მომკლეს შენ იცი შენი თავისა, ნუ გასთხოვდები, ახადს წაგიყვანენ ჩვენები თუ ჯალაფთ არ დაგაყენეს და ჩხუბი დაგიწყეს. იქ თავის საკუთნო ოჯახში იქნები. ქვეყნის მოჯამაგირეობას ის გირჩევნია ე შვილი კარგად თავის კერაზე გაზარდო და თავადაც უსაყვედუროდ იყო. ახლა შენ იცი, მე ვერ შეგისრულებ დანაპირებს მაშინ თუ ცოცხალი არ ვიქნები და შენც დასთმეო. გამომეთხოვა და წავიდა რა ვიცოდი თუ ცოცხალს ვეღარა ვნახავდი. იმის შემდეგ ბევრი წვალება ვნახე ბევრი ტანჯვა გამოვიარე. მიხაი კი არამ დამავიწყა”.
მონუსხულით ვუსმენდი გარდასულ დღეთა მოგონებებს. ბოლოს ვთხოვე ქალბატონ თამარს, ხელნაწერები ჩემთვის ეთხოვებინა, რომ დამესკანირებინა და ისე შემენახა (დედის სურათზე კი ვეღარ შევბედე...).
გამომშვიდობებისას ქალბატონმა თამარმა მაჩუქა მამამისის, მიხა ხელაშვილის წიგნი ”ლექსო, ამოგთქომ, ოხერო” წარწერით: ”გიორგი ალავერდაშვილს, სახსოვრად მამაჩემის წიგნი, როგორც საქართველოსთვის თავდადებულ კარგ ქართველს. თითოეული ნამდვილი ქართველი მილიონი უღირს ჩვენს უფსკრულის კიდეზე მისულ ტანჯულ საქართველოს.
სიცოცხლე და სიკეთე ყველა ნამდვილ ქართველს თქვენის ჩათვლით.
21 ოქტომბერი. ქვემო ქედი. თამარ მიხას ასული ხელაშვილი”.
ქალბატონ თამარს ჰყავს ერთადერთი მარჩენალი ძროხა, ორი ინდაური, სამი ციცირი და ერთი ძაღლი. ყოველთვის წელში ამაყად გამართული იმედით გაჰყურებს ჭიშკარს, იქნებ ვინმეს გაახსენდეს და მოიკითხოს, როგორც წარსული.
ქალბატონი თამარ ხელაშვილი და გიორგი ალავერდაშვილი ხელნაწერებით
|
